समास व त्यांचे प्रकार | Marathi Samas | Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Samas in Marathi | Samas Marathi

 समास व त्यांचे प्रकार

Samas V Tyanche Prakar in Marathi

 Samas V Tyanche Prakar

Samasache Prakar

समास व त्यांचे प्रकार ( Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Marathi Samas ) :- 

            समास व त्यांचे प्रकार ( Marathi Samas | Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Samas in Marathi | Samas Marathi ) यावर स्पर्धा परीक्षेत अनेक वेळा प्रश्न विचारण्यात आलेले आहेत. त्यामुळे स्पर्धा परीक्षेचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना विशेषतः ५ वी व ८ वी स्कॉलरशिप परीक्षा, नवोदय परीक्षा, TET Exam, CTET Exam व इतरही अश्या अनेक परीक्षेमध्ये या स्वरूपाचे प्रश्न विचारले जातात आपल्याला समास व त्यांचे प्रकार | Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Samas Marathi ) माहित नसल्याने आपले हातातील गुण यामुळे आपल्या मिळत नाहीत म्हणून खासकरून स्पर्धा परीक्षेचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांनसाठी समास व त्यांचे प्रकार | Marathi Samas | Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Samas in Marathi ) ही माहिती येथे देण्यात येत आहे.

            चला तर मग आपण बघूया समास व त्यांचे प्रकार | Marathi Samas | Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Samas in Marathi | Samas Marathi ).

हे पण पहा :- मराठी शब्दांच्या जाती

समास म्हणजे काय?

          दोन किंवा अधिक शब्दांच्या एकत्रीकरणाला समास (Samas) असे म्हणतात.

समास शब्दाची उत्पत्ती अशी झाली?

          समास (Samas) हा शब्द संस्कृत मधील सम् अधिक अस या संस्कृत धातूपासून तयार झालेला आहे व त्याचा अर्थ एकत्र होणे असा आहे.

सामासिक शब्द म्हणजे काय?

          दोन किंवा अधिक शब्दांच्या एकत्रीकरणामुळे तयार होणाऱ्या जोडशब्दांना सामासिक शब्द ( Samasik Shabd ) म्हणतात.

उदाहरणार्थ :- प्रश्नोत्तर, आमरण, क्रीडांगण, पंचवटी इ.

विग्रह म्हणजे काय?

          सामासिक शब्द कोणत्या दोन शब्दांपासून तयार झाला आहे हे दाखविण्यासाठी त्या सामासिक शब्दाची फोड केली जाते त्याला विग्रह ( Vigraha)  असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

समासाची उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
अनैच्छिक	ऐच्छिक नसलेला
पंचवटी	पाच वाडांचे समूह
प्रश्नोत्तर	प्रश्न + उत्तर
आमरण	मरे पर्यंत
क्रीडांगण	क्रीडेसाठी आंगण
अनुत्तीर्ण	उत्तीर्ण नसलेला
अनंत	ज्याला अंत नाही असा तो
सुनयना	सु नयन असलेली स्त्री
निर्धन	नाही ज्याच्याकडे धन असा तो
दुर्गुणी	गुणा पासून दूर आहे असा तो
विद्यालय	विद्येसाठी आलय
गायरान	गाईसाठी रान
दिवसेंदिवस	प्रत्येक दिवस
यथाशक्ति	शक्तीप्रमाणे
बिनधास्त	धास्ती शिवाय

हे पण पहा :- काळ व त्याचे प्रकार

समासाचे मुख्य प्रकार किती व कोणते?

          समासामध्ये कमीत कमी दोन पदे एकत्र आलेली असतात. एकत्रीत आलेल्या पदांपैकी कोणत्या पदाला अधिक महत्त्व आहे त्यावरून समासाचे मुख्य चार प्रकार आहेत ते पुढील प्रमाणे.

समासाचे मुख्य प्रकार चार आहेत.

समासाचे नाव	समासाचे नाव	समासाचे नाव
१) पहिले पद प्रधान	प्रथम पद प्रधान समास	अव्ययभावी समास
२) दुसरे पद प्रधान	द्वितीय पद प्रधान समास	तत्पुरुष समास
३) दोन्ही पद प्रधान	उभय पद प्रधान समास	द्वंद्व समास
४) दोन्ही पद गौण	-	बहुव्रीहि समास

१] अव्ययीभाव समास

अव्ययीभाव समास म्हणजे काय?

          समासातील पहिले पद अव्यय असून ते प्रधान असते व सामासिक शब्द क्रियाविशेषण अव्यय असतो तेव्हा समासास अव्ययीभाव समास ( Avyayibhav Samas  ) असे म्हणतात.

          अव्ययीभाव समासातील शब्द बहुदा स्थळ, काळ व रितीवाचक असतात.

अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
पदोपदी	प्रत्येक पदी
दारोदार	प्रत्येक दारात
प्रतिदिन	प्रत्येक दिन
प्रतिदिवस	प्रत्येक दिवस
दरसाल	प्रत्येक वर्षी
दररोज	प्रत्येक दिवशी / रोज
हररोज	प्रत्येक दिवशी / रोज
दिवसेंदिवस	प्रत्येक दिवस
बरहुकूम	हुकुमाप्रमाणे
यथाशक्ति	शक्तीप्रमाणे
यथाक्रम	क्रमाप्रमाणे
बिनधास्त	धास्ती शिवाय
बिनचूक	चुकी शिवाय
बेमालूम	माहिती शिवाय
आमरण	मरणापर्यंत
आजन्म	जन्मापासून
प्रतिक्षण	प्रत्येक क्षणाला
यथान्याय	न्यायाप्रमाणे
बेशक	शंकेशिवाय
बेलाशक	शंकेशिवाय
गैरहजर	हजेरीशिवाय
बिनधोक	धोक्याशिवाय
बिनशर्त	शर्तीशिवाय
गैरशिस्त	शिस्तीशिवाय
घरोघरी	प्रत्येक घरी
वारंवार	प्रत्येक वारी
आजन्म	जन्मापासून
जागोजागी	प्रत्येक जागी
पानोपानी	प्रत्येक पानात
गल्लोगल्ली	प्रत्येक गल्लीत
प्रतिमास	प्रत्येक महिना
आजीवन	जीवनापासून
आजन्म	जन्मापासून
यथाविधी	विधी प्रमाणे
यथामती	मती प्रमाणे
रस्तोरस्ती	प्रत्येक रस्त्यात
दरमजल	प्रत्येक मजल

हे पण पहा :- वाक्याचे प्रकार

उपसर्गा ऐवजी बहुदा खालील शब्द वापरतात.

  उपसर्ग      =   शब्द

यथा, बर       = प्रमाणे
प्रति, दर, हर  = प्रत्येक
बे, बिन         = शिवाय
एकापाठोपाठ दोन सारखेच शब्द आल्यास = प्रत्येक

 २] तत्पुरुष समास

तत्पुरुष समास म्हणजे काय?

         ज्या समासात दुसरे पद प्रधान असते व समासाचा विग्रह करताना अर्थाच्या दृष्टीने गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय जोडावा लागतो त्या समासात तत्पुरुष समास ( Tatpurush Samas ) असे म्हणतात. 

तत्पुरुष समासचे पाच प्रकार आहे

तत्पुरुष समासाचे प्रकार

क्र	तत्पुरुष समासाचे नाव
१	विभक्ती तत्पुरुष समास
२	उपपद तत्पुरुष समास / कृदंत तत्पुरुष समास
३	अलुक तत्पुरुष समास
४	नत्र तत्पुरुष समास
५	कर्मधारेय समास
	अ] द्विगु कर्मधारेय समास
	ब] मध्यमपदलोपी कर्मधारेय समास

हे पण पहा :- विभक्ती व त्यांचे प्रकार

१] विभक्ती तत्पुरुष समास म्हणजे काय?

          ज्या समासामध्ये बहुदा दुसरे पद महत्त्वाचे असून सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना गाळलेला शब्द, विभक्ती प्रत्यय घालावा लागतो त्या समासास विभक्ती तत्पुरुष समास ( Vibhakti Tatpurush Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

समासाचे नाव व्दितीया तत्पुरुष 

सामासिक शब्द	विग्रह	समासाचे नाव
धनप्राप्त	धनाला प्राप्त	व्दितीया तत्पुरुष
कृष्णाश्रित	कृष्णाला आश्रित	व्दितीया तत्पुरुष
रामशरण	रामाला शरण	व्दितीया तत्पुरुष
देशगत	देशाला गत	व्दितीया तत्पुरुष
दुःखप्राप्त	दुःखाला प्राप्त	व्दितीया तत्पुरुष
व्दिजदंड	व्दिजाला दंड	व्दितीया तत्पुरुष
देशप्रत	देशप्रत गेलेला	व्दितीया तत्पुरुष
सुखप्राप्त	सुखाला प्राप्त	व्दितीया तत्पुरुष

समासाचे नाव तृतीया तत्पुरुष

सामासिक शब्द	विग्रह	समासाचे नाव
देवदत्त	देवाने दत्त	तृतीया तत्पुरुष
तोंडपाठ	तोंडाने पाठ	तृतीया तत्पुरुष
मतिमंद	मतीने मंद	तृतीया तत्पुरुष
द्रव्यसाध्य	द्रव्याने साध्य	तृतीया तत्पुरुष
पितृसदृश	पित्याशी सदृश	तृतीया तत्पुरुष
ईश्वरनिर्मित	ईश्वराने निर्मिलेले	तृतीया तत्पुरुष
चिंताग्रस्त	चिंतेने गस्त	तृतीया तत्पुरुष
कष्टसाध्य	कष्टाने साध्य	तृतीया तत्पुरुष
बुध्दीजड	बुध्दीने जड	तृतीया तत्पुरुष

हे पण पहा :- समानार्थी शब्द

समासाचे नाव चतुर्थी तत्पुरुष

सामासिक शब्द	विग्रह	समासाचे नाव
कृष्णाश्रित	कृष्णास आश्रित	चतुर्थी तत्पुरुष
विद्यागृह	विद्येसाठी गृह	चतुर्थी तत्पुरुष
क्रीडाभुवन	क्रीडेसाठी भुवन	चतुर्थी तत्पुरुष
पोळपाट	पोळीसाठी पाट	चतुर्थी तत्पुरुष
देवालय	देवासाठी आलय	चतुर्थी तत्पुरुष
विद्यालय	विद्येसाठी आलय	चतुर्थी तत्पुरुष
गायरान	गाईसाठी रान	चतुर्थी तत्पुरुष
अनाथाश्रम	अनाथांसाठी आश्रम	चतुर्थी तत्पुरुष
क्रीडांगण	क्रीडेसाठी अंगण	चतुर्थी तत्पुरुष

समासाचे नाव पंचमी तत्पुरुष

सामासिक शब्द	विग्रह	समासाचे नाव
कर्जमुक्त	कर्जातून मुक्त	पंचमी तत्पुरुष
व्यसनमुक्त	व्यसनापासून मुक्तता	पंचमी तत्पुरुष
भारमुक्त	भारातून मुक्त	पंचमी तत्पुरुष
पदच्युत	पदापासून मुक्तता	पंचमी तत्पुरुष
ऋणमुक्त	ऋणातून मुक्त	पंचमी तत्पुरुष
जन्मखोड	जन्मापासूनचे खोड	पंचमी तत्पुरुष
चोरभय	चोरापासून भय	पंचमी तत्पुरुष
सेवानिवृत्त	सेवेतून निवृत्त	पंचमी तत्पुरुष
जन्मखूण	जन्मापासूनची खूण	पंचमी तत्पुरुष

समासाचे नाव षष्ठी तत्पुरुष

सामासिक शब्द	विग्रह	समासाचे नाव
भाग्योदय	भाग्याचा उदय	षष्ठी तत्पुरुष
पिंपळपान	पिंपळाचे पान	षष्ठी तत्पुरुष
राजवाडा	राजाचा वाडा	षष्ठी तत्पुरुष
सागरकिनारा	सागराचा किनारा	षष्ठी तत्पुरुष
देशसेवा	देशाची सेवा	षष्ठी तत्पुरुष
ज्ञानोदय	ज्ञानाचा उदय	षष्ठी तत्पुरुष
घंटानाद	घंटेचा नाद	षष्ठी तत्पुरुष
राजपुत्र	राजाचा पुत्र	षष्ठी तत्पुरुष
तंत्रज्ञान	तंत्राचे ज्ञान	षष्ठी तत्पुरुष
घरधनी	घराचा धनी	षष्ठी तत्पुरुष

हे पण पहा :- वाक्यप्रचार व त्यांचे अर्थ

समासाचे नाव सप्तमी तत्पुरुष

सामासिक शब्द	विग्रह	समासाचे नाव
वर्गाध्यापन	वर्गातील अध्यापन	सप्तमी तत्पुरुष
गृहकलह	गृहातील कलह	सप्तमी तत्पुरुष
कर्मकुशल	कर्मात कुशल	सप्तमी तत्पुरुष
प्रवाहपतित	प्रवाहात पतित	सप्तमी तत्पुरुष
कुलोत्पन्न	कुळातील उत्पन्न	सप्तमी तत्पुरुष
स्वर्गवास	स्वर्गातील वास	सप्तमी तत्पुरुष
कूपमंडूक	कूपातील मंडूक	सप्तमी तत्पुरुष
शास्त्रपंडित	शास्त्रात पंडित	सप्तमी तत्पुरुष
रानमेवा	रानातील मेवा	सप्तमी तत्पुरुष
वनभोजन	वनातील भोजन	सप्तमी तत्पुरुष

विग्रहानुसार तत्पुरुष समासाची नावे बदलतात

विद्यालय = विद्येसाठी आलय - चतुर्थी तत्पुरुष समास
             = विद्येचे आलय - षष्ठी तत्पुरुष समास
चोरभय  = चोरांपासून भय - पंचमी तत्पुरुष समास
            = चोरांचे भय - षष्ठी तत्पुरुष समास

२] उपपद तत्पुरुष किंवा कृदंत तत्पुरुष समास म्हणजे काय?

          ज्या समासातील दुसरे पद प्रधान असते ते कृदंत ( धातुसाधित ) असते त्याचा वाक्यात स्वतंत्र उपयोग करता येत नाही त्या समासास उपपद किंवा कृदंत तत्पुरुष समास ( Upapad Tatpurush Samas | Krudant Tatpurush Samas )  असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

उपपद तत्पुरुष समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
कलाकार	कला करणारा
मार्गस्त	मार्गावर असलेल्या
खग	आकाशात गमन करणार
निरज	निरात जन्मलेला
द्विज	दोनदा जन्मलेला
जलद	जल देणारा
पंकज	चिखलात जन्मलेला
अंबुद	अंबू देणारा
शेतकरी	शेती करणारा
आगलाव्या	आग लावणारा
सुखद	सुख देणारा
कुंभार	कुंभ करणारा
ग्रंथकार	ग्रंथ करणारा
कामकरी	काम करणारा
मालाकार	माला करणारा
गृहस्थ	घरात राहणारा
लाकूडतोड्या	लाकूड तोडणारा

३] अलुक तत्पुरुष समास म्हणजे काय?

          ज्या तत्पुरुष समासामध्ये पूर्वपदात सप्तमीच्या 'ई' विभक्ती प्रत्ययाचा लोप होत नाही त्याला अलुक तत्पुरुष समास ( Aluk Tatpurush Samas )  असे म्हणतात.

          अलुक या शब्दाचा अर्थ नाश न पावणारे किंवा लोप न पावणारे असा होतो.

उदाहरणार्थ :-

कर्मनीप्रयोग = ई
कर्तरीप्रयोग = ई
तोंडीलावणे = ई
पंकेरू = ए (अ+ई)
अग्रेसर = ए (अ+ई)

हे पण पहा :- गटात न बसणारा शब्द

४] नत्र तत्पुरुष समास म्हणजे काय?

          ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद नकारार्थी असते त्यास नत्र तत्पुरुष समास ( Natr Tatpurush Samas ) असे म्हणतात.

           या सामाजिक शब्दातील पहिले पद अ, अन, न, ना, नि, बे, गैर यासारखे अभाव अथवा निरोध दर्शविणारी असतात.

उदाहरणार्थ :-

नत्र तत्पुरुष समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
अनैच्छिक	ऐच्छिक नसलेला
नास्तिक	आस्तिक नसलेला
अनादर	आदर नसलेला
अमान्य	मान्य नसलेला
अज्ञान	ज्ञान नसलेला
अनुत्तीर्ण	उत्तीर्ण नसलेला
बेसावध	सावध नसलेला
नाईलाज	इलाज नसलेला
निर्दोष	दोष नसलेला
नापसंत	पसंत नसलेला
अशक्य	शक्य नसलेला
गैरसोय	सोयी नसलेल्या
गैरहजर	हजर नसलेला
बेकायदा	कायदा नसलेला
अयोग्य	योग्य नसलेला

          नत्र तत्पुरुष समासात बहुदा शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द घेऊन यापुढे नसलेला किंवा नसलेली हे शब्द लिहितात.

५]  कर्मधारेय तत्पुरुष समास म्हणजे काय?

         ज्या तत्पुरुष समासाची दोन्ही पदे प्रथमा विभक्तीत असतात तसेच पहिले पद विशेषण असून दुसरे पद नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण - विशेष्य किंवा उपमेय - उपमान या स्वरूपात असतो त्यास कर्मधारेय समास ( Karmadharay Samas ) असे म्हणतात.

          उपमेय म्हणजे ज्याला उपमा द्यायची तो शब्द.

          उपमान म्हणजे ज्याची उपमा द्यायची तो शब्द.

उदाहरणार्थ :-

माझा मुलगा सुयश म्हणजे कर्ण होय.
सुयश - नाम (उपमेय / विशेष्य)
कर्ण - विशेषण ( उपमान )

कर्मधारेय तत्पुरुष समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
भवसागर	विश्वरूपी सागर
काळाकुट्ट	खूप काळा
लालभडक	खूप लाल
विषयांतर	अन्य विषय
तपोबल	तप हेच बल
विद्याधन	विद्या हेच धन
पितांबर	पिवळे असे अंबर
रक्तचंदन	रक्तासारखे चंदन
श्यामसुंदर	सुंदर असा श्याम
घनश्याम	घनासारखा शाम
महाराष्ट्र	महान असे राष्ट्र
पुरुषोत्तम	उत्तम असा पुरुष

हे पण पहा :- सामान्य रूप

कर्मधारेय समासचे दोन प्रकार आहे

    अ) द्विगु समास

     ब) मध्यमपदलोपी समास

अ] द्विगु समास म्हणजे काय?

          जर कर्मधारेय समासामध्ये पहिले पद संख्याविशेषण असेल व त्या शब्दावरून एक समूहाचा बोध होत असेल तर त्या समासास द्विगु समास ( Dvigu Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

द्विगु समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
चौघडी	चार घडींचा समूह
त्रैलोक्य	तीन लोकांचा समूह
सप्ताह	सात दिवसांचा समूह
नवरात्र	नऊ रात्रीचा समूह
पंचपाळे	पाच पाळ्यांचा समूह
बारभाई	बारा भावांचा समूह
पंचवटी	पाच वाडांचा समूह
त्रिभुवन	तीन भुवणांचा समूह

ब] मध्यमपदलोपी कर्मधारेय समास म्हणजे काय?

          ज्या कर्मधारेय समामध्ये पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी संबंध दाखवणारे शब्द लुप्त असतात व विग्रहाच्या वेळी त्यांची स्पष्टता करावी लागते त्या समासास मध्यमपदलोपी कर्मधारेय समास किंवा लुप्त पद कर्मधारेय समास ( Madhyampadlopi Karmdhary Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

मध्यमपदलोपी कर्मधारेय समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
घोडेस्वार	घोड्यावर स्वार असलेला
पुरणपोळी	पुरण घालून तयार केलेली पोळी
मामेभाऊ	मामाचा मुलगा या नात्याने भाऊ
चुलतसासरा	नवरा किंवा नवरी यांचा चुलता या नात्याने सासरा
गुरुबंधू	गुरुचा शिष्य या नात्याने बंधू
साखरभात	साखर घालून तयार केलेला भात
कांदेपोहे	कांदे घालून तयार केलेले पोहे

३] द्वंद्व समास

द्वंद्व समास म्हणजे काय?

           ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थ दृष्टीने प्रधान असतात त्या समासास द्वंद्व समास ( Dvandva Samas ) किंवा उभय पद प्रधान समास ( Ubhay Pad Pradhan Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

द्वंद्व समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
न्यायअन्याय	न्याय अथवा अन्याय
भेदाभेद	भेद अथवा अभेद
चूकभूल	चूक अथवा भूल
भाजीपाला	भाजी, पाला व इतर तत्सम भाज्या वस्तू
घरदार	घर, दार व इतर स्थावर मालमत्ता
चहापाणी	चहा, पाणी व इतर तत्सम फराळाचे पदार्थ
सत्यासत्य	सत्य वा असत्य
न्यायान्याय	न्याय वा अन्याय
तीनचार	तीन किंवा चार
बरेवाईट	बरे किंवा वाईट
मामामामी	मामा व मामी
नेआण	ने आणि आण
दक्षिणोत्तर	दक्षिण आणि उत्तर
भाऊबहिण	भाऊ आणि बहीण

हे पण पहा :- ध्वनी दर्शक शब्द

द्वंद्व समासाचे तीन प्रकार आहेत.

द्वंद्व समासाचे प्रकार

क्र	समासाचे नाव
अ	इतरेतर द्वंद्व समास
ब	वैकल्पिक द्वंद्व समास
क	समाहार द्वंद्व समास

अ) इतरेतर द्वंद्व समास म्हणजे काय?

          ज्या समासात आणि, व या समुच्चय दर्शक उभयान्वयी अव्यव्यांचा वापर करून सामासिक शब्दाचा विग्रह केला जातो त्या समासास इतरेतर द्वंद्व समास  ( Itaretar Dvandva Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

इतरेतर द्वंद्व समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
डोंगरदऱ्या	डोंगर आणि दऱ्या
कृष्णार्जुन	कृष्ण आणि अर्जुन
ताटवाटी	ताट आणि वाटी
पतीपत्नी	पती आणि पत्नी
नाकडोळे	नाक आणि डोळे
रामलक्ष्मण	राम आणि लक्ष्मण
हरीहर	हरी आणि हर
बहीणभाऊ	बहीण आणि भाऊ
हळदकुंकू	हळद आणि कुंकू
मामामामी	मामा व मामी
नेआण	ने आणि आण
दक्षिणोत्तर	दक्षिण आणि उत्तर
भिमार्जुन	भीम आणि अर्जुन
आईवडील	आई आणि वडील

ब) वैकल्पिक द्वंद्व समास म्हणजे काय?

          ज्या समासाचा विग्रह करताना अथवा, किंवा, वा या  वैकल्पिक उभयान्वयी अव्ययाचा वापर करावा लागतो त्या समासास वैकल्पिक द्वंद्व समास  ( Vaikalpik Dvandva Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

वैकल्पिक द्वंद्व समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
विधीनिषेध	विधी किंवा निषेध
न्यायअन्याय	न्याय अथवा अन्याय
भेदाभेद	भेद अथवा अभेद
चूकभूल	चूक अथवा भूल
लहानमोठा	लहान किंवा मोठा
सत्यअसत्य	सत्य किंवा असत्य
पासनापास	पास किंवा नापास
चारपाच	चार किंवा पाच
बरेवाईट	बरे अथवा वाईट
सत्यासत्य	सत्य वा असत्य
न्यायान्याय	न्याय वा अन्याय
पापपुण्य	पाप किंवा पुण्य

हे पण पहा :- वचन व त्याचे प्रकार

क) समाहार द्वंद्व समास म्हणजे काय?

          ज्या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना त्यातील पदांच्या अर्था शिवाय त्यात जातीच्या इतर पदार्थांचाही अंतर्भाव केलेला असतो त्यास समाहार द्वंद्व समास  ( Samahar Dvandva Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

समाहार द्वंद्व समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
पानसुपारी	पान, सूपारी व इतर पदार्थ
चहापाणी	चहा, पाणी इतर फराळाचे पदार्थ
मीठमिरची	मीठ, मिरची, तिखट व इतर स्वयंपाकातील वस्तू
पाणपत्रावळ	पाण, पत्रावळ व जेवणासाठीचे साधने
नदीनाले	नदी, नाले वगैरे
भाजीपाला	भाजी, पाला वगैरे
केरकचरा	केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ
शेतीवाडी	शेती, वाडी व इतर मालमत्ता
घरदार	घर, दार किंवा इतर मालमत्ता
जीवजंतू	जीव, जंतू वगैरे

४] बहुव्रीहि समास

बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

            ज्या सामाजिक शब्दांचे दोन्ही पदे महत्वाची नसतात त्या दोन पदांशिवाय तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो तसेच हा सामाजिक शब्द त्या तिसऱ्या पदाचे विशेषण असते त्या सामाजिक शब्दाला बहुव्रीहि समास ( Bahuvrihi Samas ) असे म्हणतात.

बहुव्रीहि समासाचे चार प्रकार आहेत.

बहुव्रीहि समासाचे प्रकार

क्र	समासाचे नाव
अ	नत्र बहुव्रीहि समास
ब	सह बहुव्रीहि समास
क	प्रादि बहुव्रीहि समास
ड	विभक्ती बहुव्रीहि समास
	१] समानाधिकरण बहुव्रीहि समास
	२] व्याधिकरण बहुव्रीहि समास

अ) नत्र बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

          ज्या बहुव्रीहि समासाचे पहिले पद अ, अन, न, ना, नि असे नकार दर्शक असते तेव्हा त्या समाजाला नत्र बहुव्रीहि समास ( Natra Bahuvrihi Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

नत्र बहुव्रीहि समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
अनंत	ज्याला अंत नाही असा तो
निर्धन	नाही ज्याच्याकडे धन असा तो
निरस	नाही रस ज्यात असे तो
अनाथ	नाही नाथ ज्याला असा तो
अनादी	नाही आदी ज्याला तो
अनिकेत	नाही निकेत ज्याला असा
अव्यय	नाही व्यय ज्याला तो

हे पण पहा :- म्हणी व त्याचे अर्थ

ब) सह बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

          ज्या बहुव्रीहि समासाचे पहिले पद स किंवा सह अशी अव्यय असून हा सामासिक शब्द एखादे विशेषणाचे कार्य करतो त्याला सह बहुव्रीहि समास ( Sah Bahuvrihi Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

सह बहुव्रीहि समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
सानुज	अनुजासहित आहे असा तो
सुपुत्र	पुत्रासहित आहे असा तो
सनाथ	नाथासहित आहे असा तो
सानंद	आनंदासहित आहे असा तो
सादर	आदरासहित आहे असा तो
सवर्ण	वर्णासहित आहे असा तो
सबळ	बळासहित आहे असा तो
सहपरिवार	परिवारासहित आहे असा तो
सहकुटुंब	कुटुंबासहित आहे असा तो

क) प्रादि बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

          ज्या समासाचे पहिले पद प्र, परा, आप, सु, दूर, वि, नि असा उपसर्ग युक्त असते त्याला प्रादि बहुव्रीहि समास ( Pradi Bahuvrihi Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

प्रादि बहुव्रीहि समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
विख्यात	विशेष ख्याती असलेला
विरागी	राग नसलेला
प्रज्ञावंत	बुद्धी असलेला
सुनयना	सु नयन असलेली स्त्री
दुर्गुणी	गुणा पासून दूर आहे असा तो
प्रबळ	अधिक शक्तिशाली आहे असा तो
सुमंगल	चांगले पवित्र आहे असे ते

ड) विभक्ती बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

ज्या समासाचा विग्रह करताना शेवटी एकच संबंधी सर्वनाम येते अशा सर्वनामाची जी विभक्ती असेल त्या विभक्ती चे नाव समासाला दिले जाते. अशा समासाला विभक्ती बहुव्रीहि समास ( Vibhakti Bahuvrihi Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

विभक्ती बहुव्रीहि समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
विद्याधन	विद्या आहे धन ज्याचे तो
पूर्णजल	पूर्ण आहे जल ज्यात असे
प्राप्तधन	प्राप्त आहे धन ज्याला तो
जीतशत्रू	जीत आहे शत्रू ज्याने तो
त्रिकोण	तीन आहेत कोन त्याला तो
गतप्राण	गत आहे प्राण ज्यापासून तो

हे पण पहा :- रस व त्याचे प्रकार

विभक्ती बहुव्रीहि समासाचे दोन प्रकार आहेत.

१) समानाधिकरण बहुव्रीहि समास २) व्याधीकरण बहुव्रीहि समास 

१) समानाधिकरण बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

          ज्या बहुव्रीहि समासाचा विग्रह करताना त्यातील दोन्ही पदे एकाच विभक्ती मध्ये असतात तेव्हा त्या समासाला समानाधिकरण बहुव्रीहि समास ( Samanadhikaran Bahuvrihi Samas ) असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

समानाधिकरण बहुव्रीहि समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
वक्रतुंड	वक्र आहे तोंड ज्याचे असा तो - गणपती
नीलकंठ	निल आहे कंठ असा तो - शंकर
लक्ष्मीकांत	लक्ष्मी आहे कांता ज्याची असा तो - विष्णू

२) व्याधीकरण बहुव्रीहि समास म्हणजे काय?

          ज्या बहुव्रीही समाजाचा विग्रह करताना दोन्ही पदे जेव्हा भिन्न विभक्ती मध्ये असतात तेव्हा त्या समासाला व्याधीकरण बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ :-

व्याधीकरण बहुव्रीहि समास उदाहरणे

सामासिक शब्द	विग्रह
गजानन	गजाचे आहे आनन असा तो - गणपती
सुधाकर	सुधा आहे करात ज्याच्या असा तो - कृष्णा
भालचंद्र	भाळी आहे चंद्र असतो - शंकर
चक्रपाणि	चक्र आहे पाणीत असा तो - विष्णू

चौकोन = चार कोण आहे ज्याला असा तो 

            - बहुव्रीहि समास   

            = चार कोणाचा समूह 

            - तत्पुरुष समास

पितांबर = पिवळे आहे वस्त्र ज्याचे तो 

             - बहुव्रीहि समास

            = पिवळे असे वस्त्र 

            - कर्मधारेय समास

          तुम्हाला समास व त्यांचे प्रकार | Marathi Samas | Samas V Tyanche Prakar in Marathi | Samas in Marathi | Samas Marathi ही माहिती नक्कीच आवडली असेल तर मग आपल्या प्रियजनाना शेअर करा.