संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar

Sandhi v Tyache Prakar

संधी व त्याचे प्रकार

Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar 

संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar | Sandhi in Marathi )  :- 

            संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar | Sandhi in Marathi ) यावर स्पर्धा परीक्षेत अनेक वेळा प्रश्न विचारण्यात आलेले आहेत. विशेषतः ५ वी व ८ वी स्कॉलरशिप परीक्षा, नवोदय परीक्षा, TET Exam, CTET Exam व इतरही अश्या अनेक परीक्षेमध्ये या स्वरूपाचे प्रश्न विचारले जातात आपल्याला मराठी संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar | Sandhi in Marathi ) माहित नसल्याने आपले हातातील गुण यामुळे आपल्या मिळत नाहीत म्हणून खासकरून स्पर्धा परीक्षेचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांनसाठी संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar | Sandhi in Marathi ) ही माहिती येथे देण्यात येत आहे.

            चला तर मग आपण बघूया संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar | Sandhi in Marathi ).

        आपण बोलत असताना आपल्याला नवनवीन शब्दांची ओळख होत असते. बऱ्याच वेळी काही शब्द असतात जे दोन वेगवेगळ्या शब्दांपासून बनलेले असतात परंतु आपण त्यांचा उच्चार एकत्र करत असतो.

उदाहरणार्थ :-

'गुरूपदेश' हा शब्द गुरू + उपदेश या दोन शब्दांपासून तयार झालेला आहे. तसेच

विग्रह	वर्णसंधी	संधी
ज्ञान + ईश्वर	अ + ई = ए	ज्ञानेश्वर
अरूण + उदय	अ + उ = ओ	अरूणोदय
राजा + औदार्य	आ + औ = औ	राजौदार्य
यश: + धन	-	यशोधन
सम् + आचार	म् + आ	समाचार
सत् + जन	त् + ज् = ज्	सज्जन

            वरील प्रमाणे जे जोडशब्द तयार होतात त्यांनाच संधी असे म्हणतात.

हे पण पहा :- नाम व त्याचे प्रकार

संधी म्हणजे काय ?

➤ पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण व दुस-या शब्दातील पहिला वर्ण हे एकमेकांमध्ये मिसळून त्या दोहोंबद्दल एकच वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकारास 'संधी' ( Sandhi ) असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ :-

विग्रह	वर्णसंधी	संधी
ज्ञान + ईश्वर	अ + ई = ए	ज्ञानेश्वर
अरूण + उदय	अ + उ = ओ	अरूणोदय
राजा + औदार्य	आ + औ = औ	राजौदार्य
यश: + धन	-	यशोधन
सम् + आचार	म् + आ	समाचार
सत् + जन	त् + ज् = ज्	सज्जन

        तसेच जेव्हा जोडशब्दांना आपण वेगळे करत असतो त्याला आपण त्या जोडशब्दाचा विग्रह म्हणजेच संधीचा विग्रह करणे असे म्हणतो.

संधीचे प्रकार पुढील प्रमाणे आहेत.

    ➤ स्वरसंधी [ Swar Sandhi ]

    ➤ व्यंजनसंधी [ Vyanjan Sandhi ]

    ➤ विसर्गसंधी [ Visarg Sandhi ]       

स्वर संधी व त्याचे नियम

Swar Sandhi in Marathi | Swar Sandhi Marathi

स्वर संधी म्हणजे काय ?

➤ एकत्र येणारे दोन्ही वर्ण स्वर असल्यास त्यास ‘स्वर संधी’ ( Swar Sandhi ) असे म्हणतात.

➤ एक पाठोपाठ एक येणारे दोन स्वर एकत्र होण्याच्या क्रियेला ‘स्वर संधी’ ( Swar Sandhi ) असे म्हणतात.

➤ एकमेकांच्या शेजारील वर्ण जर स्वर असेल तर त्यास ‘स्वर संधी’ ( Swar Sandhi ) म्हणतात.

स्वरसंधी = स्वर + स्वर

स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
पर + उपकार	अ + उ = ओ	परोपकार
अरूण + उदय	अ + उ = ओ	अरूणोदय
पितृ + औदार्य	ऋ + औ = र	पित्रोदार्य
पितृ + आज्ञा	ऋ + आ = र	पित्राज्ञा
गै + अक	ऐ + अ = आय	गायक
नै + अक	ऐ + अ = आय	नायक
ब्रम्ह + ऋषी	अ + ऋ = अर्	ब्रम्हर्षी
गंगा + उदक	आ + उ = ओ	गंगोदक
अनु + अर्थ	उ + अ = व	अन्वर्थ
मनु + अंतर	उ + अं = व	मन्वंतर
अति + उत्तम	इ + उ = य	अत्युत्तम
किती + एक	ई + ए = य	कित्येक
महा + औदार्य	आ + औ = औ	महौदार्य
राजा + औदार्य	आ + औ = औ	राजौदार्य
क्षण + एक	अ + ए = ऐ	क्षणैक
एक + एक	अ + ए = ऐ	एकैक
पर + उपकार	अ + उ = ओ	परोपकार
अरूण + उदय	अ + उ = ओ	अरूणोदय
ज्ञान + ईश्वर	अ + ई = ए	ज्ञानेश्वर
वनिता + आश्रम	आ + आ= आ	वनिताश्रम
गीता + अर्णव	आ + अ = आ	गीतार्णव

हे पण पहा :- बहुव्रीहि समास

स्वरसंधीचे नियम पुढीलप्रमाणे आहे.

नियम	स्वर	पुढील स्वर	बदल
१	सजातीय स्वर	सजातीय स्वर	दीर्घ स्वर
२	अ किंवा आ	इ किंवा ई	ए
३	अ किंवा आ	उ किंवा ऊ	ओ
४	अ किंवा आ	ए किंवा ऐ	ऐ
५	अ किंवा आ	ओ किंवा औ	औ
६	इ किवा ई	विजातीय स्वर	य
७	उ किंवा ऊ	विजातीय स्वर	व
८	ऋ	विजातीय स्वर	र
९	ए	विजातीय स्वर	अय
१०	ऐ	विजातीय स्वर	आय
११	ओ	विजातीय स्वर	अव
१२	औ	विजातीय स्वर	आव

नियम १] दोन सजातीय स्वर एकमेकांशेजारी आले असता त्या दोहोंबद्दल त्याच जातीतील एकच दीर्घ स्वर येतो. यालाच ‘दीर्घत्व संधी’ असे म्हणतात.
स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
गीता + अर्णव	आ + अ = आ	गीतार्णव
वनिता + आश्रम	आ + आ= आ	वनिताश्रम
गुरु + उपदेश	उ + उ = ऊ	गुरूपदेश
मुनि + इच्छा	इ + इ = ई	मुनीच्छा
सूर्य + अस्त	अ + अ = आ	सूर्यास्त
कवी + इच्छा	ई + इ = ई	कवीच्छा

नियम २] ‘अ’ किंवा ‘आ’ यांच्यापुढे ‘इ’ किंवा ‘ई’ आल्यास त्या दोहोंएवजी ‘ए’ होतो.
स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
ज्ञान + ईश्वर	अ + ई = ए	ज्ञानेश्वर
गण + ईश	अ + ई = ए	गणेश
महा + इंद्र	आ + इ = ए	महेंद्र
ईश्वर + इच्छा	अ + इ = ए	ईश्वरेच्छा
यथा + इष्ट	आ + इ = ए	यथेष्ट
रमा +ईश	आ + ई = ए	रमेश

नियम ३] ‘अ’ किंवा ‘आ’ यांच्यापुढे ‘उ’ किंवा ‘ऊ’ आल्यास त्या दोहोंएवजी ‘ओ’ होतो.
स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
अरूण + उदय	2अ + उ = ओ	अरूणोदय
पर + उपकार	अ + उ = ओ	परोपकार
गंगा + उदक	आ + उ = ओ	गंगोदक
समुद्र + ऊर्मी	अ + ऊ = ओ	समुद्रोर्मी
गंगा + उर्मी	आ + उ = ओ	गंगोर्मी
महा + उत्सव	आ + उ = ओ	महोत्सव

हे पण पहा :- तत्सम शब्द

नियम ४] ‘अ’ किंवा ‘आ’ यांच्यापुढे ‘ए’ किंवा ‘ऐ’ आल्यास त्या दोहोंएवजी ‘ऐ’ होतो.
उदाहरणार्थ :-

विग्रह	स्वर	संधी
एक + एक	अ + ए = ऐ	एकैक
क्षण + एक	अ + ए = ऐ	क्षणैक
सभा + ऐक्य	आ + ऐ = ऐ	सभैक्य
मत + ऐक्य	अ + ऐ = ऐ	मतैक्य
जन + ऐक्य	अ + ऐ = ऐ	जनैक्य
विद्या + ऐश्वर्य	आ + ऐ = ऐ	विद्यैश्वर्य

नियम ५] ‘अ’ किंवा ‘आ’ यांच्यापुढे ‘ओ’ किंवा ‘औ’ आल्यास त्या दोहोंएवजी ‘औ’ होतो.
स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
राजा + औदार्य	आ + औ = औ	राजौदार्य
महा + औदार्य	आ + औ = औ	महौदार्य
वृक्ष + औदार्य	अ + औ = औ	वृक्षौदार्य
वन + औषधी	अ + औ = औ	वनौषधी
यमुना + ओघ	आ + ओ = औ	यमुनौघ
जल + ओघ	अ + ओ = औ	जलौघ

नियम ६] ‘इ’ किंवा ‘ई’ यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘य’ होतो.

स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
किती + एक	ई + ए = य	कित्येक
अति + उत्तम	इ + उ = य	अत्युत्तम
अति + अल्प	इ + अ = य	वृक्षौदार्य
प्रति + अंतर	इ + अं = य	प्रत्यंतर
अति + आचार	इ + आ = या	अत्याचार
अति + आनंद	इ + आ = या	अत्यानंद

नियम ७] ‘उ’ किंवा ‘ऊ’ यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘व’ होतो.
स्वर संधीचे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
मनु + अंतर	उ + अं = व	मन्वंतर
अनु + अर्थ	उ + अ = व	अन्वर्थ
सु + अल्प	उ + अ = व	स्वल्प
सु + आनंद	उ + आ = वा	स्वानंद
गुरु + आज्ञा	उ + आ = वा	गुर्वाज्ञा
भानू + ईश्वर	ऊ + ई = वी	भान्वीश्वर

नियम ८] ‘ऋ’ च्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘र’ होतो.
स्वर संधीचे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
धृ + अन	ऋ + अ = र	धरण
मातृ + इच्छा	ऋ + इ = र	मत्रीच्छा
भातृ + ऐक्य	ऋ + ऐ = र	भ्रात्रैक्य
मातृ + उत्सव	ऋ + उ = र	मात्रुत्सव
पितृ + आज्ञा	ऋ + आ = र	पित्राज्ञा
पितृ + औदार्य	ऋ + औ = र	पित्रोदार्य

नियम ९] ‘ए’ च्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘अय’ होतो.
स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
ने + अन	ए + अ = अय	नयन
शे + अन	ए + अ = अय	शयन

नियम १०] ‘ऐ’ च्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘आय’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	स्वर	संधी
नै + अक	ऐ + अ = आय	नायक
गै + अक	ऐ + अ = आय	गायक
गै + अन	ऐ + अ = आय	गायन

हे पण पहा :- उपसर्गघटित शब्द

नियम ११] ‘ओ’ च्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘अव’ होतो.

स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
गो + ईश्वर	ओ + ई = अव	गवीश्वर
गो + अक्ष	ओ + अ = अव	गवाक्ष
पो + अन	ओ + अ = अव	पवन

नियम १२] ‘औ’ च्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास ‘आव’ होतो.

स्वर संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
पौ + अक	औ + अ = आव	पावक
पौ + अन	औ + अ = आव	पावन
नौ + इक	औ + इ = आव	नाविक

व्यंजन संधी व त्याचे नियम

Vyanjan Sandhi Marathi | Vyanjan Sandhi in Marathi | Vyanjan Sandhi v Tyache Niyam

व्यंजन संधी म्हणजे काय ?

➤ दोन शब्दाची संधी होताना जेव्हा जवळ जवळ येणाऱ्या वर्णांपैकी पहिला वर्ण व्यंजन असेल व दुसरा वर्ण व्यंजन किंवा स्वर असेल तेव्हा ती 'व्यंजन संधी' ( Vyanjan Sandhi ) असते.

[ व्यंजन संधी = व्यंजन + व्यंजन / स्वर ]

व्यंजन संधी उदाहरण :-

विग्रह	स्वर / व्यंजन	संधी
विपद् + काल	द् + क् = त्	विपत्काल
वाग् + पति	ग् + प् = क्	वाक्पति
अच् + अंत	च् + अं = ज्	अजंत
वट् + आनन	ट् + आ = ड्	वडानन
सत् + इच्छा	त् + इ = द्	सदिच्छा
जगत् + नाथ	त् + न् = न्	जगन्नाथ
सत् + जन	त् + ज् = ज्	सज्जन

हे पण पहा :- काळ व त्याचे प्रकार

वर्ण वर्ग तक्ता

वर्ण वर्ग	१	२	३	४	५
'क' वर्ग	क्	ख्	ग्	घ्	ङ
'च' वर्ग	च्	छ्	ज्	झ्	ञ
'ट' वर्ग	ट्	ठ्	ड्	ढ्	ण्
'त' वर्ग	त्	थ्	द्	ध्	न्
'प' वर्ग	प्	फ्	ब्	भ्	म्

➤ १ व २ हे कठोर वर्ण आहेत.

➤ ३ व ४ हे मृदू वर्ण आहेत.

➤ ५ हे अनुनासिके आहेत.

व्यंजन संधीचे नियम पुढीलप्रमाणे आहे.

नियम १] पहिल्या पाच वर्गातील अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापुढे कठोर व्यंजन आले असता त्या पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच्याच वर्गातील पहिले कठोर व्यंजन येऊन संधी होते. त्याला 'प्रथम व्यंजन संधी' ( Pratham Vyanjan Sandhi ) असे म्हणतात.

व्यंजन संधी उदाहरण :-

विग्रह	बद्दल पहिले वर्ण	संधी
आपद् + काल	द् = त्	आपत्काल
षड् + शास्त्र	ड = ट्	षट्शास्त्र
वाग् + पति	ग् = क्	वाक्पति
क्षुध् + पिपासा	ध् = त्	क्षुत्पिपासा

 

नियम २] पहिल्या पाच वर्गातील कठोर व्यंजनापुढे अनुनासिकाशिवाय स्वर किंवा मृदू व्यंजन आले असल्यास त्याच्या जागी त्याच्याच वर्गातील तिसरे व्यंजन येऊन संधी होते. त्याला 'तृतीय व्यंजन संधी' ( Trutiy Vyanjan Sandhi ) असे म्हणतात.

व्यंजन संधी उदाहरण :-

विग्रह	बद्दल तिसरे वर्ण	संधी
सत् + आनंद	त् = द	सदानंद
अप् + ज	प् = ब	अब्ज
वट् + आनन	ट् = ड	वडानन
अच् + अंत	च् = ज	अजंत
वाक् + देवी	क् = ग	वाग्देवी

नियम ३] पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच वर्गातील अनुनासिक येऊन संधी होते. त्याला 'अनुनासिक संधी' ( Anunasik Sandhi ) असे म्हणतात.

व्यंजन संधी उदाहरण :-

विग्रह	कठोर व्यंजन	संधी
सत् + मार्ग	त् = न्	सन्मार्ग
सत् + मती	त् = न्	संमती
जगत् + नाथ	त् = न्	जगन्नाथ
षट् + मास	ट् = ण्	षण्मास
वाक् + निश्चय	क् = ङ	वाड्निश्चय

हे पण पहा :- विभक्ती व त्यांचे प्रकार

➽ 'त्' चे नियम

नियम १] ‘त्’ च्यापुढे ‘च्’ किंवा ‘छ्’ आल्यास ‘त्’ चा ‘च्’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	वर्ण	संधी
चलत् + चित्र	त् + च् = च्	चलच्चित्र
सत् + चरित्र	त् + च् = च्	सच्चरित्र
उत् + छेद	त् + छ् = च्	उच्छेद

 

नियम २] ‘त्’ च्यापुढे ‘ज्’ किंवा ‘झ्’ आल्यास ‘त्’ चा ‘ज्’ होतो.

व्यंजन संधी उदाहरण :-

विग्रह	वर्ण	संधी
सत् + जन	त् + ज् = ज्	सज्जन
शरत् + झंझावात	त् + झ् = ज्	शरज्झंझावात
उत् + ज्वल	त् + ज् = ज्	उज्ज्वल

 

नियम ३] ‘त्’ च्यापुढे ‘ड्’ आल्यास ‘त्’ चा ‘ड्’ होतो.

व्यंजन संधीचे उदाहरण :-

विग्रह	वर्ण	संधी
भगवत् + डमरू	त् + ड् = ड्	भगवड्डमरू
उत् + डान	त् + ड् = ड्	उड्डान

 

नियम ४] ‘त्’ च्यापुढे ‘ट्’ आल्यास ‘त्’ चा ‘ट्’ होतो.

व्यंजन संधीचे उदाहरण :-

विग्रह	वर्ण	संधी
तत् + टीका	त् + ट् = ट्	तट्टीका

 

नियम ५] ‘त्’ च्यापुढे ‘ल्’ आल्यास ‘त्’ चा ‘ल्’ होतो.

व्यंजन संधीचे उदाहरण :-

विग्रह	वर्ण	संधी
तत् + लीन	त् + ल् = ल्	तल्लीन
उत् + लंघन	त् + ल् = ल्	उल्लंघन

 

नियम ६] ‘त्’ च्यापुढे ‘श्’ आल्यास ‘त्’ चा ‘च्’ होतो. व ‘श्’ चा ‘छ्’ होतो.

व्यंजन संधीचे उदाहरण :-

विग्रह	वर्ण	संधी
सत् + शील	त् + श् = च् + छ्	सच्छील
उत् + श्वास	त् + श् = च् + छ्	उच्छवास
सत् + शिष्य	त् + श् = च् + छ्	सच्छिष्य

हे पण पहा :- वचन व त्याचे प्रकार

➽ 'म्' चे नियम

नियम १] ‘म्’ च्यापुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील ‘म्’ मध्ये मिसळून जातो. जर व्यंजन आल्यास ‘म्’ बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.

व्यंजन संधी चे उदाहरण :-

विग्रह	वर्ण	संधी
सम् + आप्त	म् + आ	समाप्त
सम् + आचार	म् + आ	समाचार
सम् + आलोचन	म् + आ	समालोचन
सम् + ताप	म् + त्	संताप
सम् + गती	म् + ग्	संगती
सम् + चय	म् + च्	संचय
सम् + कल्प	म् + क्	संकल्प
किम् + कर	म् + क्	किंकर

विसर्ग संधी

Visarg Sandhi in Marathi | Visarg Sandhi Marathi | Marathi Visarg Sandhi

विसर्ग संधी म्हणजे काय ?

➤ जेव्हा दोन शब्द एकत्र येताना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण विसर्ग असून दुसऱ्या शब्दातील पहिला वर्ण हा स्वर किंवा व्यंजन असतो तेव्हा त्या संधीला ‘विसर्ग संधी’ ( Visarg Sandhi ) असे म्हणतात.

[ विसर्ग संधी = विसर्ग + स्वर / व्यंजन ]

विसर्ग संधीचे नियम

नियम १] विसर्गाच्या मागे ‘अ’ व पुढे मृदू वर्ण असल्यास विसर्गाचा ‘उ’ होतो व तो मागील ‘अ’ मध्ये मिसळून त्याचा ‘ओ’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
यश: + धन	यशोधन
मन: + रथ	मनोरथ
तप: + वन	तपोवन
तेज: + निधी	तेजोनिधी
मन: + राज्य	मनोराज्य
अध: + मुख	अधोमुख
अध: + वदन	अधोवदन
यश: + गिरी	याशोगिरी

हे पण पहा :- एका शब्दाचे अनेक अर्थ

नियम २] विसर्गाच्या मागे ‘अ’ किंवा ‘आ’ सोडून कोणताही स्वर असून पुढे मृदू वर्ण आल्यास विसर्गाचा ‘र्’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
नि: + अंतर	निरंतर
नि: + विकार	निर्विकार
नि: + लोभ	निर्लोभ
दु: + जन	दुर्जन
दु: + आत्मा	दुरात्मा
दु: + वासन	दुर्वासन
धनु: + विद्या	धनुर्विद्या
आशी: + वचन	आशीर्वचन

नियम ३] पहिल्या शब्दाच्या शेवटी ‘स्’ येऊन दुसऱ्या शब्दाच्या सुरवातीला कोणतेही व्यंजन आल्यास ‘स्’ चा विसर्ग होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
तेजस् + कण	तेज:कण
मनस् + पटल	मन:पटल

नियम ४] विसर्गाच्या मागे ‘अ’ किंवा ‘आ’ सोडून कोणताही स्वर असून पुढे ‘र्’ आल्यास विसर्गाचा ‘र्’ होऊन त्याचा लोप होतो व मागचा ऱ्हस्व स्वर दीर्घ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
नि: + रस	नीरस
नि: + रव	नीरव

नियम ५] पहिल्या शब्दाच्या शेवटी ‘र्’ येऊन दुसऱ्या शब्दाच्या सुरवातीला कठोर व्यंजन आल्यास ‘र्’ चा विसर्ग होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
अंतर + करण	अंत:करण
चतुर + शृंगी	चतु:शृंगी

नियम ६] पहिल्या शब्दाच्या शेवटी ‘र्’ व त्याच्या मागे ‘अ’ असून दुसऱ्या शब्दाच्या सुरवातीला मृदू व्यंजन आल्यास तो ‘र्’ तसाच राहून संधी होते.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
पुनर् + जन्म	पुर्नजन्म
अंतर् + आत्मा	अंतरात्मा
नि: + लोभ	निर्लोभ

अपवाद :-  अंतरस्थ = अंतर् + स्थ

नियम ७] विसर्गाच्या मागे ‘अ’ हा स्वर असून पुढे क्, ख्, प्, फ् यांपैकी एखादे व्यंजन आल्यास विसर्ग कायम राहतो मात्र पुढे व्यंजना ऐवजी स्वर आल्यास विसर्गाचा लोप होतो.

उदाहरणार्थ :- 

विसर्गा पुढे व्यंजना आल्यास विसर्गाचा कायम राहतो.

विग्रह	संधी
प्रात: + काल	प्रात:काल
अध: + पतन	अध:पतन
रज: + कण	रज:कण
अंत: + पटल	अंत:पटल
तेज: + पुंज	तेज:पुंज

हे पण पहा :- मराठी बोधकथा

विसर्गा पुढे स्वर आल्यास विसर्गाचा लोप होतो.

विग्रह	संधी
अत: + एव	अतएव
इत: + उत्तर	इतउत्तर

नियम ८] विसर्गाच्या मागे ‘इ’ किंवा ‘उ’ असून पुढे क्, ख्, प्, फ् यांपैकी एखादे व्यंजन आल्यास विसर्गाचा ‘ष’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
नि: + कारण	निष्कारण
बहि: + कार	बहिष्कार
चतु: + कोष	चतुष्कोप
दु: + काळ	दुष्काळ
नि: + कपट	निष्कपट
नि: + फळ	निष्फळ
नि: + पाप	निष्पाप
बहि: + कृत	बहिष्कृत
दु: + परिणाम	दुष्परिणाम
नि: + काम	निष्काम

नियम ९] विसर्गाच्या पुढे ‘कृ’ या धातूचे कोणतेही रूप (कर/कार) असल्यास विसर्गाचा ‘स्’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
पूर: + कार	पुरस्कार
पुर: + कर्ता	पुरस्कर्ता
पुर: + कार	पुरस्कार
भा: + कर	भास्कर
तिर: + कार	तिरस्कार
नम: + कार	नमस्कार

 नियम १०] विसर्गाच्या पुढे ‘च्’ किंवा ‘छ्’ आल्यास विसर्गाचा ‘श्’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
नि: + चल	निश्चल
नि: + चय	निश्चय
दु: + चिन्ह	दुश्चिन्ह
मन: + चक्षु	मनश्चक्षु

नियम ११] विसर्गाच्या पुढे ‘त्’ किंवा ‘थ्’ आल्यास विसर्गाचा ‘स्’ होतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
नि: + तेज	निस्तेज
मनः + ताप	मनस्ताप
अध: + तल	अधस्तल

मराठीच्या विशेष संधी

Marathi Vishash Sandhi | Vishash Sandhi in Marathi

मराठीच्या विशेष संधी ( Marathi Vishash Sandhi )

अ क्र	मराठीतील विशेष संधी
१	पूर्वरूप संधी [ Purv Roop Sandhi ]
२	पररूप संधी [ Par Roop Sandhi ]

१] पूर्वरूप संधी ( Purv Rup Sandhi ) :-

जेव्हा संधी होताना दोन स्वर एकापुढे एक आले असता पहिला स्वर तसाच राहतो व दुसरा लोप पावतो तेव्हा त्या संधीला पूर्वरूप संधी ( Purv Roop Sandhi ) असे म्हणतात.

पूर्वरूप संधीचे उदाहरण

विग्रह	वर्ण	संधी
नदी + आत	ई + आ	नदीत
खिडकी + आत	ई + आ	खिडकीत
आळी + आत	ई + आ	आळीत
नाही + असा	ई + आ	नाहीसा
साजे + असा	ए + अ	साजेसा
चांगले + असे	ए + अ	चांगलेसा

हे पण पहा :- मराठी प्रार्थना

२] पररूप संधी ( Par Rup Sandhi ) :-

जेव्हा संधी होताना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिला स्वराचा लोप होतो व दुसरा स्वर तसाच राहतो तेव्हा त्या संधीला पररूप संधी ( Par Roop Sandhi ) असे म्हणतात.

पररूप संधीचे उदाहर :-

विग्रह	वर्ण	संधी
घाम + ओळे	अ + ओ	घामोळे
चिंधी + ओटी	ई + ओ	चिंधोटी
एक + एक	अ + ए	एकेक
हर + एक	अ + ए	हरेक
घर + ई	अ + ई	घरी
भरड + ऊन	अ + ऊ	भरडून
हात + ऊन	अ + ऊ	हातून
कर + ऊन	अ + ऊ	करून
न + उमजे	अ + उ	नुमजे

३] दीर्घ स्वरापुढे येणाऱ्या स्वराची मागील स्वराशी बहुतेक करून संधी होत नाही.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	वर्ण	संधी
खा + ऊन	आ + ओ	खाऊन
घे + ईल	ए + ई	घेईल
हो + ऊ	ओ + ऊ	होऊ
जा + ऊ	आ + ऊ	जाऊ

४] ‘ही’ शब्दयोगी अव्यय मागील संख्याविशेषनाबरोबर संधी होताना दोन प्रकारे लिहिले जाऊ शकतो.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	पहिल्या प्रकारे	दुसऱ्या प्रकारे
दोन + ही	दोन्ही	दोनही
तिन + ही	तिन्ही	तिनही
चार + ही	चाऱ्ही	चारही

५] अनुसार, अनुरूप यासारखे शब्द जोडताना मागील शब्दाचे सामान्य रूप होऊन पूर्वरूप संधी होते.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
गरज + अनुसार	गरजेनुसार
रक्कम + अनुसार	रक्कमेनुसार
विषय + अनुसार	विषयानुसार
काम + अनुसार	कामानुसार
विषय + अनुरूप	विषयानुरूप
शाळा + अनुरूप	शाळेनुरूप

हे पण पहा :- संख्यांचे प्रकार

६] बोलण्याच्या ओघात मराठीत काही शब्द एकमेकात मिसळून नवीन रूपे तयार होतात.

उदाहरणार्थ :-

विग्रह	संधी
गेली + आहेस	गेलीय
बसला + आहात	बसलात
आलो + आहे	आलीय
येतो + आहे	येतोय

मराठी संधी आदेश

Sandhi Aadesh in Marathi | Marathi Sandhi Aadesh

आदेश म्हणजे काय ? 

संधी आदेश म्हणजे काय ?

➤ संधी होताना एका वर्णाच्या जागी दुसरा वर्ण येणे यालाच 'आदेश' (Adesh) असे म्हणतात.

संधीचे प्रकार किवा संधीचे आदेश पुढील प्रमाणे.

अ क्र	घटकाचे नाव
१	गुणादेश [ Gunadesh ]
२	वृध्यादेश [ Vrudhyadesh ]
३	यणादेश [ Yanadesh ]

१] गुणादेश ( Gunadesh ) :-

गुणादेश म्हणजे काय ?

➤ पहिल्या शब्दाचा शेवटचा वर्ण व दुसर्या शब्दाचा पहिला वर्ण एकत्र येऊन ए, ओ आणि अर् असे बदल होत असतील तर त्याला 'गुणादेश' ( Gunadesh ) म्हणतात.

गुणादेश उदाहरण मराठी :-

पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण	दुसर्या शब्दातील पहिला वर्ण	होणारा बदल
अ किंवा आ	इ किवा ई	ए
अ किंवा आ	उ किंवा ऊ	ओ
अ किंवा आ	ऋ	अर्

गुणादेश उदाहरण मराठी :-

विग्रह	स्वर	संधी
ज्ञान + ईश्वर	अ + ई = ए	ज्ञानेश्वर
ईश्वर + इच्छा	अ + इ = ए	ईश्वरेच्छा
महा + इंद्र	आ + इ = ए	महेंद्र
रमा + ईश	आ + ई = ए	रमेश
समुद्र + ऊर्मी	अ + ऊ = ओ	समुद्रोर्मी
अरूण + उदय	अ + उ = ओ	अरूणोदय
गंगा + उदक	आ + उ = ओ	गंगोदक
ब्रम्ह + ऋषी	अ + ऋ = अर्	ब्रम्हर्षी
राजा + ऋषी	आ + ऋ = अर्	राजर्षी

हे पण पहा :- विभाज्यतेच्या कसोट्या

२] वृध्यादेश ( Vrudhyadesh ) :- 

वृध्यादेश म्हणजे काय ?

➤ पहिल्या शब्दाचा शेवटचा वर्ण व दुसर्या शब्दाचा पहिला वर्ण एकत्र येऊन ऐ आणि औ असे बदल होत असतील तर त्याला 'वृध्यादेश' ( Vrudhyadesh ) म्हणतात.

वृध्यादेश उदाहरण मराठी

पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण	दुसर्या शब्दातील पहिला वर्ण	होणारा बदल
अ किंवा आ	ए किवा ऐ	ऐ
अ किंवा आ	ओ किंवा औ	औ

वृध्यादेश उदाहरण मराठी

विग्रह	स्वर	संधी
एक + एक	अ + ए = ऐ	एकैक
मत + ऐक्य	अ + ऐ = ऐ	मतैक्य
सभा + ऐक्य	आ + ऐ = ऐ	सभैक्य
सदा + एव	आ + ए = ऐ	सभैक्य
वृक्ष + औदार्य	अ + औ = औ	वृक्षौदार्य
जल + ओघ	अ + ओ = औ	जलौघ
राजा + औदार्य	आ + औ = औ	राजौदार्य
यमुना + ओघ	आ + ओ = औ	यमुनौघ

३] यणादेश ( Yanadesh ) :- 

यणादेश म्हणजे काय ?

➤ पहिल्या शब्दाचा शेवटचा वर्ण व दुसर्या शब्दाचा पहिला वर्ण एकत्र येऊन ऐ आणि औ असे बदल होत व त्यात पुढील स्वर मिसळून संधी होते. त्यालाच 'यणादेश' ( Yanadesh ) असे म्हणतात.

यणादेश उदाहरण :-

पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण	दुसर्या शब्दातील पहिला वर्ण	होणारा बदल
इ किंवा ई	विजातीय स्वर	य
उ किंवा ऊ	विजातीय स्वर	व
ऋ	विजातीय स्वर	र

यणादेश उदाहरण :-

विग्रह	स्वर	संधी
किती + एक	ई + ए = य	कित्येक
अति + उत्तम	इ + उ = य	अत्युत्तम
गुरु + आज्ञा	उ + आ = वा	गुर्वाज्ञा
भानू + ईश्वर	ऊ + ई = वी	भान्वीश्वर
धृ + अन	ऋ + अ = र	धरण

            आम्ही तुम्हाला येथे संधी आदेश म्हणजे काय ? , स्वर संधी म्हणजे काय ?, व्यंजन संधी म्हणजे काय ?, विसर्ग संधी म्हणजे काय ?, त्याची उदाहरणे ही माहिती देण्याचा एक छोटासा प्रयत्न केलाला आहे. तरी तुम्हाला मराठी संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar ) संबंधित प्रश्नांची उत्तरे यातून मिळाली असतील अशी आशा करतो. व तुम्हाला संधी व त्याचे प्रकार | Sandhi v tyache prakar | Marathi Sandhi | Sandhi v Sandhiche Prakar ) ही माहिती नक्कीच आवडली असेल तर मग आपल्या प्रियजनाना शेअर करा.